Hiến tạng là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Khái niệm về hiến tạng

Hiến tạng (Organ Donation) là hành động tự nguyện của một cá nhân nhằm chuyển giao một hoặc nhiều bộ phận cơ thể của mình cho người khác để cứu chữa hoặc cải thiện sức khỏe của họ. Theo định nghĩa của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), hiến tạng là một quá trình mang tính y học và đạo đức cao, được thực hiện theo quy trình khoa học và pháp lý nghiêm ngặt nhằm bảo đảm quyền con người, tính nhân văn và an toàn y tế.

Hành động này có thể được tiến hành khi người hiến còn sống (hiến một phần cơ quan mà vẫn duy trì chức năng sống bình thường) hoặc sau khi chết (hiến nhiều cơ quan cùng lúc). Các bộ phận cơ thể có thể được hiến bao gồm: tim, gan, phổi, thận, tụy, ruột, giác mạc, da, mô xương, và tế bào gốc. Những cơ quan này sau khi được lấy ra sẽ được bảo quản trong môi trường y tế đặc biệt trước khi ghép cho người nhận.

Hiến tạng không chỉ là một hành vi y học, mà còn là một biểu tượng của lòng nhân ái và trách nhiệm xã hội. Một người hiến tạng sau khi qua đời có thể cứu sống tới 8 người và cải thiện chất lượng cuộc sống cho hơn 75 người khác thông qua việc hiến mô và giác mạc, theo số liệu từ U.S. Organ Donor Program.

Các dạng tạng thường được hiến và thời gian bảo quản tối đa:

Cơ quan	Thời gian bảo quản tối đa	Nhiệt độ lưu trữ
Thận	36 giờ	$4^{\circ}C$
Gan	12 giờ	$0-4^{\circ}C$
Tim	6 giờ	$0-4^{\circ}C$
Phổi	8 giờ	$2^{\circ}C$
Giác mạc	7 ngày	Nhiệt độ phòng có dung dịch bảo quản

Lịch sử và sự phát triển của hiến tạng

Lịch sử hiến tạng bắt đầu từ giữa thế kỷ XX, khi y học bắt đầu hiểu rõ hơn về cơ chế miễn dịch và phản ứng thải ghép. Ca ghép tạng đầu tiên thành công được thực hiện năm 1954 tại Mỹ do bác sĩ Joseph Murray tiến hành, khi ông ghép một quả thận giữa hai anh em song sinh. Đây được xem là dấu mốc mở ra kỷ nguyên cấy ghép nội tạng hiện đại. Bác sĩ Murray sau đó được trao giải Nobel Y học năm 1990 cho công trình tiên phong này.

Trong những năm 1960–1970, hàng loạt ca ghép gan, tim và phổi được tiến hành ở Mỹ và châu Âu. Năm 1967, bác sĩ Christiaan Barnard tại Nam Phi đã thực hiện thành công ca ghép tim đầu tiên trên thế giới, biến việc thay thế cơ quan hỏng bằng cơ quan khỏe mạnh trở thành hiện thực.

Từ thập niên 1980, sự ra đời của thuốc ức chế miễn dịch cyclosporine đã giúp giảm đáng kể tỷ lệ thải ghép, đưa cấy ghép tạng trở thành phương pháp điều trị phổ biến. Nhiều tổ chức quốc tế ra đời như UNOS (United Network for Organ Sharing) và WHO để điều phối, quản lý và đảm bảo tính công bằng trong phân phối nội tạng.

Tại Việt Nam, ca ghép thận đầu tiên được thực hiện vào năm 1992 tại Bệnh viện Quân y 103. Năm 2010, Trung tâm Điều phối quốc gia về ghép bộ phận cơ thể người được thành lập nhằm kết nối các bệnh viện có năng lực ghép tạng. Đến năm 2024, cả nước đã có hơn 65.000 người đăng ký hiến tạng và hàng nghìn ca ghép được thực hiện thành công.

Phân loại hiến tạng

Hiến tạng được chia thành hai nhóm chính: hiến khi còn sống (Living Donation) và hiến sau khi chết (Deceased Donation). Mỗi loại hình có những đặc điểm và yêu cầu riêng biệt về mặt y học, pháp lý và đạo đức.

• Hiến khi còn sống: Người hiến còn khỏe mạnh, tự nguyện hiến một phần cơ quan mà vẫn duy trì được chức năng sống bình thường, ví dụ như hiến một quả thận hoặc một phần gan. Quy trình này yêu cầu kiểm tra y tế nghiêm ngặt và đánh giá tâm lý để đảm bảo người hiến hiểu rõ rủi ro.
• Hiến sau khi chết: Thực hiện khi người hiến được xác định chết não hoặc ngừng tim vĩnh viễn. Trong trường hợp này, nhiều cơ quan có thể được lấy ra cùng lúc để ghép cho nhiều người khác nhau, giúp tối đa hóa lợi ích y học.

Một số quốc gia như Tây Ban Nha, Pháp, và Singapore áp dụng mô hình “presumed consent” — tức là mặc định mọi công dân đều là người hiến tạng trừ khi họ từ chối bằng văn bản. Mô hình này giúp tăng đáng kể số lượng nội tạng hiến tặng và giảm thiểu tình trạng khan hiếm.

Tại Việt Nam, mô hình “tự nguyện đăng ký” được áp dụng, đảm bảo quyền quyết định tuyệt đối của người hiến. Các trung tâm đăng ký hiến tạng như tại Bệnh viện Việt Đức và Bệnh viện Chợ Rẫy tiếp nhận hồ sơ và cung cấp thẻ hiến tạng điện tử cho người dân.

Quy trình hiến và ghép tạng

Quy trình hiến tạng bao gồm các bước kiểm định y học, pháp lý và kỹ thuật nghiêm ngặt. Theo Transplant Living Foundation, quá trình hiến tạng tiêu chuẩn gồm bốn giai đoạn:

1. Đăng ký hiến: Người hiến điền thông tin cá nhân và lựa chọn bộ phận muốn hiến qua hệ thống trực tuyến hoặc tại cơ quan y tế.
2. Đánh giá y khoa: Bác sĩ tiến hành kiểm tra sức khỏe tổng thể, xét nghiệm máu, và xác định độ tương thích mô HLA giữa người hiến và người nhận.
3. Lấy và bảo quản tạng: Các cơ quan được lấy ra trong điều kiện vô khuẩn tuyệt đối, sử dụng dung dịch bảo quản đặc biệt như UW (University of Wisconsin Solution).
4. Ghép và theo dõi sau phẫu thuật: Quá trình ghép được thực hiện trong phòng mổ vô trùng, sau đó người nhận được theo dõi miễn dịch và phục hồi chức năng.

Các yếu tố ảnh hưởng đến thành công của ca ghép bao gồm: độ tương thích mô, tuổi và tình trạng sức khỏe của người hiến, thời gian bảo quản cơ quan và trình độ của đội ngũ phẫu thuật.

Theo dữ liệu của UNOS, tỷ lệ sống sót sau ghép tạng hiện nay rất khả quan: ghép thận đạt 95% sau 1 năm, ghép gan 85%, và ghép tim 80%. Những con số này phản ánh sự tiến bộ vượt bậc của y học trong lĩnh vực cấy ghép nội tạng.

Khía cạnh đạo đức và pháp lý trong hiến tạng

Hiến tạng không chỉ là vấn đề y học mà còn là chủ đề đạo đức sâu sắc. Nguyên tắc cốt lõi là sự tự nguyện, tôn trọng quyền tự quyết của người hiến và đảm bảo công bằng trong phân phối nội tạng. Theo WHO, mọi hình thức ép buộc, mua bán hoặc khai thác nội tạng vì mục đích thương mại đều vi phạm đạo đức y học quốc tế và bị cấm bởi Công ước Istanbul năm 2008.

Ở góc độ pháp lý, các quốc gia quy định rõ ràng về quy trình hiến, lấy và ghép tạng. Tại Việt Nam, Luật hiến, lấy, ghép mô, bộ phận cơ thể người (2006) và các nghị định hướng dẫn nêu rõ: việc hiến tạng phải được lập thành văn bản, có xác nhận của cơ quan có thẩm quyền, đồng thời bảo đảm người hiến hiểu rõ hậu quả y học và pháp lý.

Một số nguyên tắc đạo đức nền tảng trong hiến tạng được Transplant Living Foundation xác định gồm:

• Tự nguyện: Người hiến phải tự do bày tỏ ý nguyện, không chịu tác động hay cưỡng ép.
• Ẩn danh: Danh tính giữa người hiến và người nhận phải được bảo mật tuyệt đối.
• Công bằng: Phân phối nội tạng dựa trên tình trạng y khoa, không phụ thuộc vào địa vị, giới tính hay khả năng tài chính.
• Không thương mại hóa: Mọi hình thức mua bán hoặc môi giới tạng đều trái pháp luật và vi phạm nhân quyền.

Tuy nhiên, một thách thức phổ biến là hiện tượng “chợ đen nội tạng”. Theo báo cáo của Liên Hợp Quốc (UNODC), mỗi năm có hàng nghìn ca mua bán tạng bất hợp pháp trên toàn cầu, đặc biệt tại các khu vực có tỷ lệ nghèo cao. Vấn đề này đòi hỏi các quốc gia phải tăng cường hợp tác quốc tế và áp dụng công nghệ số để truy vết, ngăn chặn các hoạt động phi pháp.

Công nghệ và khoa học trong lĩnh vực hiến – ghép tạng

Sự phát triển của công nghệ sinh học, y học tái tạo và trí tuệ nhân tạo đang mở ra kỷ nguyên mới cho hiến và ghép tạng. Theo Nature Biomedical Engineering, các công nghệ tiên tiến như in 3D sinh học (3D bioprinting), nuôi cấy mô nhân tạo và kỹ thuật ghép xenotransplantation (ghép tạng giữa các loài) đang dần được thử nghiệm lâm sàng.

Công nghệ in 3D sinh học cho phép sử dụng tế bào gốc của chính người bệnh để tạo nên mô hoặc cơ quan nhân tạo, hạn chế phản ứng thải ghép. Một số viện nghiên cứu như Mayo Clinic và National Institutes of Health (NIH) đã in thành công mô tim và gan có chức năng sinh học cơ bản.

Ngoài ra, AI và dữ liệu lớn (Big Data) được áp dụng trong việc xác định sự tương thích mô học, dự đoán phản ứng miễn dịch và tối ưu hóa quy trình phân phối nội tạng. Ví dụ, thuật toán Google Healthcare AI có khả năng phân tích hàng triệu hồ sơ y tế để chọn người nhận tạng phù hợp nhất, giúp giảm thời gian chờ đợi và tăng tỷ lệ thành công sau phẫu thuật.

Một xu hướng khác là “ngân hàng tạng nhân tạo” (Artificial Organ Bank), nơi các cơ quan nhân tạo được sản xuất hàng loạt để phục vụ cấy ghép trong tương lai. Các chuyên gia dự đoán rằng trong vòng 20 năm tới, các ca ghép tạng có thể được thực hiện chủ yếu bằng cơ quan nhân tạo thay vì nội tạng người hiến.

Thực trạng và thách thức trong hiến tạng

Theo thống kê của WHO (2024), hiện có hơn 130.000 ca ghép tạng được thực hiện mỗi năm trên toàn cầu, nhưng con số này chỉ đáp ứng được khoảng 10% nhu cầu thực tế. Hàng triệu bệnh nhân suy tạng vẫn nằm trong danh sách chờ ghép, trong đó ước tính cứ mỗi giờ lại có 6 người tử vong vì không có tạng để ghép.

Tại Việt Nam, dù nhận thức xã hội về hiến tạng đang dần tăng, tỷ lệ người đăng ký hiến vẫn còn thấp so với các nước phát triển. Nguyên nhân chủ yếu bao gồm: rào cản văn hóa, quan niệm tâm linh, thiếu hiểu biết về quy trình y tế và tâm lý e ngại.

Bên cạnh đó, chi phí ghép tạng cao, thiếu nhân lực chuyên môn, và hạ tầng kỹ thuật hạn chế cũng là những yếu tố cản trở. Theo Bộ Y tế, một ca ghép thận tại Việt Nam có chi phí từ 250 đến 400 triệu đồng, trong khi bảo hiểm y tế mới chỉ chi trả một phần.

Các chuyên gia đề xuất một số giải pháp như:

• Tăng cường giáo dục cộng đồng thông qua các chương trình truyền thông quốc gia về hiến tạng.
• Xây dựng cơ sở dữ liệu hiến tạng thống nhất, kết nối giữa các bệnh viện.
• Ứng dụng công nghệ blockchain để đảm bảo minh bạch và bảo mật trong quy trình điều phối.
• Hợp tác quốc tế để đào tạo bác sĩ, kỹ sư sinh học và chuyên gia pháp lý trong lĩnh vực ghép tạng.

Tác động xã hội và nhân văn của hiến tạng

Hiến tạng không chỉ cứu sống người khác mà còn tạo ra những giá trị nhân văn sâu sắc trong cộng đồng. Nó thúc đẩy ý thức về sự sẻ chia, tính cộng đồng và tôn trọng sự sống. Theo nghiên cứu của The Lancet (2023), các quốc gia có tỷ lệ hiến tạng cao thường có mức độ gắn kết xã hội và lòng tin công dân cao hơn.

Ở cấp độ xã hội, hoạt động hiến tạng giúp giảm gánh nặng y tế, tiết kiệm chi phí điều trị bệnh mãn tính và tăng tuổi thọ trung bình. Ở cấp độ cá nhân, người hiến hoặc thân nhân của họ thường cảm thấy được an ủi, vì sự ra đi của họ mang lại sự sống cho người khác — được gọi là “sự tiếp nối của sự sống”.

Các chương trình truyền thông như “Trao đi sự sống” tại Việt Nam, hay chiến dịch “Be the Match” tại Mỹ, đã góp phần lan tỏa tinh thần nhân đạo, khuyến khích người dân đăng ký hiến tạng. Điều này phản ánh sự kết hợp giữa y học, đạo đức và văn hóa trong việc nuôi dưỡng lòng nhân ái của con người hiện đại.

Tài liệu tham khảo

• World Health Organization (WHO). (2024). Global Observatory on Donation and Transplantation. Retrieved from who.int
• United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC). (2020). Global Report on Organ Trafficking. Retrieved from unodc.org
• Nature Biomedical Engineering. (2023). Advances in Artificial Organ Engineering. Retrieved from nature.com
• Google Cloud Healthcare. (2024). AI in Transplant Data Management. Retrieved from cloud.google.com
• The Lancet. (2023). Social Impact of Organ Donation. Retrieved from thelancet.com
• Bộ Y tế Việt Nam. (2023). Báo cáo tình hình hiến và ghép tạng tại Việt Nam. Retrieved from moh.gov.vn